Οδός Κυδωνιών. (Νεάπολη)
Κυδωνιές (Αϊβαλή, στα τούρκικα): Πόλη παράλια της Μ. Ασίας απέναντι απ’ τη Μυτιλήνη. Ιδρύθηκε απ’ τους Λέσβιους, όταν έψαχναν για καλύτερη διαβίωση το -1500. Από τις πολλές κυδωνιές, ή από τα όστρακα – κυδώνια πήρε το όνομά της. Η Υψηλή Πύλη των Σουλτάνων παραχώρησε προνόμια στους Κυδωνιάτες με αποτέλεσμα να γίνει σπουδαίο εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο, μέσω της ναυτιλίας και του εμπορίου, όπου κατάφεραν να αποκτήσουν σημαντικό πλούτο. Να καλλιεργήσουν τα γράμματα σε ιδιαιτέρως υψηλό επίπεδο μάλιστα στην Ακαδημία των Κυδωνιών δίδασκε μαθηματική φιλοσοφία ο Βενιαμίν ο Λέσβιος, πρωτόγνωρο για την χριστιανική εκκλησία που δεν κινήθηκε εναντίον του, και έναντι της αρχαίας φιλοσοφίας. Ο πληθυσμός της πόλης, δεύτερος σε μέγεθος μετά τη Σμύρνη, ήταν αμιγώς ελληνικός και αριθμούσε περί τους 30.000 κατοίκους που μιλούσαν ελληνικά, με φιρμάνι του σουλτάνου μόνο ο διοικητής και τρείς τούρκοι χωροφύλακες κυκλοφορούσαν στην πόλη έγραφε ο συντοπίτης τους Ηλίας Βενέζης. Κατά τις πρώτες στιγμές της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 αντιμετώπισαν τη σφαγή, αλλά και την πυρπόληση των σπιτιών τους από τα μαινόμενα και αιμοσταγή στίφη των Οθωμανών. Όσοι δεν θανατώθηκαν ή δεν αιχμαλωτίστηκαν για τα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής, κατέφυγαν στα Ψαρά, και μετά το 1827 επέστρεψαν στα πάτρια, για να ξαναρχίσει η ανάπλαση και προκοπή του τόπου. Και προκοπή επανήλθε στο Αϊβαλή και στα Μοσχονήσια τα οποία αριθμούσαν 39 τα σημαντικότερα 20,
Οι διωγμοί ξανάρχισαν κατά τη διάρκεια του Α’ παγκοσμίου πολέμου το 1915 με ομαδικές εκτοπίσεις με τα περίφημα Τάγματα Εργασίας, τα γνωστά τάγματα του θανάτου. Και όλα αυτά λίγο μετά, που ο Βεζίρ Χασάν είχε δώσει εντολή να μην πλησιάζει Τούρκος στις Κυδωνιές, σε απόσταση που να μην φθάνει η λαλιά των πετεινών όπως χαρακτηριστικά λεγόταν, και ο Τούρκος διοικητής που θα έμπαινε στην πόλη, όφειλε να αφαιρεί τα πέταλα του αλόγου του για να μην ενοχλεί τους κατοίκους της!…
Βέβαια, η μεγάλη στιγμή με το απέραντο χαμόγελο στα χείλη της πόλης άνθισε το Μάη του 1919 με την άφιξη του ελληνικού στρατού, γεγονός που από την άλλη έφερε τον τούρκικο φανατισμό και το τρομερό μίσος των τούρκικων στρατιωτών των Τσετών, πράγμα που φάνηκε με το κατάμαυρο 1922 με τους βιασμούς και το σφαγιασμό τουλάχιστο τεσσάρων χιλιάδων (4.000) Ελλήνων της μαρτυρικής πόλης. Την επόμενη περίοδο με την ανταλλαγή των πληθυσμών, κατοικήθηκε από Τούρκους της Ελλάδας και κυρίως της Κρήτης.
Λαμπρά παιδιά των Κυδωνιών υπήρξαν: ο ζωγράφος και αγιογράφος Φώτης Κόντογλου (1895 – 1965), ο συγγραφέας και λαμπρός λογοτέχνης Ηλίας Βενέζης (1904 – 1973), Δούκας Στρατής, λογοτέχνης, Η ψωροκώσταινα αυτό το παρατσούκλι ανήκε στην Πανωραία Χατζηκώστα γόνος αρχοντικής κυδωνιάτικης οικογένειας. Η Πανωραία με την καταστροφή του Αιβαλιού, καταφεύγει στην Ελλάδα στο Ναύπλιο. Εκεί όταν χρειάστηκε να δώσει ότι της απέμεινε, στον έρανο για την βοήθεια των πολιορκημένων του Μεσολογγίου το 1826 λέγοντας χαρακτηριστικά ‘’αυτό το ασημένιο δαχτυλίδι, και ένα γρόσι έχω να προσφέρω,’’ αυτά της απέμειναν, και μ’ αυτήν την ρημαγμένη έκφραση για την περιουσία της χαρακτηρίζουμε σήμερα την κατάντια της Ελλάδα μας, ως ψωροκώσταινα.
Πολλά αμπαρωμένα και ερειπωμένα σπίτια Ελληνικών οικογενειών περιμένουν τον νόστο ‘’Οδυσσέα’’ να επιστρέψουν στις Κυδωνιές.
Τι να πω για τον βλογημένο αυτόν τόπο, όσες φορές και αν το αφάνισαν οι αιμοσταγείς τούρκοι, οι κυδωνιώτες ήταν εκεί με μεγαλύτερη προκοπή, το όνομα Κυδωνιές δεν μετράει και το Αϊβαλή είναι πιο ευχάριστο ακουστικά, ξυπνάει μνήμες. Βρέθηκα για 24 ώρες σ ‘αυτόν τον τόπο και θα θυμάμαι πως έζησα τις ωραιότερες στιγμές της ζωής μου, για 24 ευχάριστες ώρες ζούσαμε όλη η παρέα χωρίς νάμαστε μεθυσμένοι, σαν μεθυσμένοι – χαρούμενοι φερόμασταν.