Οδός Σουλίου.
Σούλι: Γεωγραφική και ιστορική περιοχή της Νότιας Ηπείρου μεταξύ των νομών Άρτας και Ιωαννίνων Θεσπρωτίας και σε ύψος 1400 μ. Απαρτίζεται από σημαντικό αριθμό χωριών σκαρφαλωμένων στις πλαγιές των Κασσωπαίων Ορέων, που κατά τον 16ο και 17ο αιώνα οι κάτοικοι της περιοχής δημιούργησαν ένα γιγαντιαίο φυσικό φρούριο, με την προοπτική ν’ αποφύγουν την καταπίεση και τις διώξεις των Τούρκων. Η ίδια ονομασία [Σούλι] υπάρχει και σ’ άλλες περιοχές όπως στην Αρκαδία, Αχαΐα, Κορινθία, Λακωνία κ.α.
Σούλι από την Ομηρική, Σέλλες απ’ το –800. Απ’ τον συγγραφέα Ανδρέα Κάλβο επιβεβαιώνεται ως χώρα των Σελλών – Ελλήνων, αλλού αναφέρονται σαν γηγενείς απόγονοι, ή ως Αρβανίτες από την Β. Ήπειρο. Από το 1550 μέχρι το 1603 φέρονται να δημιουργούν τα Σουλιοτοχώρια – το λεγόμενο ‘’Παρασούλι’’ -μια Ομοσπονδία με 4 χωριά- τετραχώρι, επταχώρι, και 11 χωριά στο κατόπιν να ελέγχουν την περιοχή να εισπράττουν φόρους και να προστατεύουν αντίστοιχα τα υποτασσόμενα χωριά κι εκεί κατέφυγαν απ’ τα πεδινά για να αποφύγουν την τούρκικη φορολογία. Ο αρχηγός κάθε οικογενειοκρατίας – φάρας σύμφωνα με τον Κάλβο αντιπροσωπευόταν, σε κάθε ‘’Κριτήριο της Πατρίδος’’ δηλαδή είχαν μια κατά δική τους ιδιόμορφη διακυβέρνηση, και η συμπολιτεία αυτή έπαιρνε αποφάσεις για την τύχη τους.
Ο ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, αυτούς τους δύστροπους και σκληροτράχηλους ορεσίβιους ανθρώπους, τους χαρακτηρίζει Αρβανίτες, Αρβανιτόφωνους, αλλά και κατσικοκλέφτες – Αρβανίτες. Εν τούτοις μεταξύ τους είχαν διαφωνίες και προστριβές πάνω σε θέματα αρχής της διεξαγωγής του Αγώνα. Βασικός πυρήνας της σουλιώτικης κοινωνίας ήταν η φάρα και μέσω της συνεκτικής δομής των διαφορετικών φαρών κατάφεραν να οργανωθούν ως τοπική κυβέρνηση, και να επιβληθούν στην ευρύτερη περιοχή των Κασσωπαίων Ορέων. Μάλιστα, διαπραγματεύονταν το ρόλο τους με τον Αλή πασά, για να ελέγχουν το δικό τους χώρο, εκμεταλλευόμενοι την παρουσία Βενετών και Γάλλων και στο διάστημα 1746–1760, κατάφεραν να αυτονομηθούν.
Από τη μακραίωνη ιστορική τους παρουσία έγιναν: το συνώνυμο του αδούλωτου φρονήματος, της αγωνιστικότητας, της εγκαρτέρησης, της αυταπάρνησης, της άρτιας στρατιωτικής οργάνωσης και της αποτελεσματικότητας των πράξεων τους. Οι Σουλιώτες ήταν διαφορετικές πάτριες –φάρες με ξεχωριστούς και ανένταχτους χαρακτήρες όπως οι Ζερβαίοι, οι Τζαβελαίοι, οι Μποτσαραίοι, είχαν το Γενικό Συνέδριό τους, σαν θεσμική κυβέρνηση με κριτήριο το συμφέρον της πατρίδας τους. Με σκληραγωγημένο και λιτοδίαιτο ένοπλο σώμα 2.500 ανδρών ενίοτε και γυναικών να φέρουν τον οπλισμό τους μερόνυχτα με τυφλή πειθαρχεία από μικρά παιδιά, θεωρούσαν πολυτιμότερα, και απ’ την ζωή τους την λευτεριά, τα ήθη, την μπέσα την βεντέτα. Με ποιους να τους συγκρίνεις με τους Σπαρτιάτες του Λυκούργου, με τους επίσης δύστροπους Μανιάτες του ’21; Με κανένα αυτοί ήταν οι Σουλιώτες.
Ο σατράπης των Ιωαννίνων Αλή πασάς δεν το χώνευε αυτό, αφ’ ενός τους καλόπιανε για να τους έχει στο πλάι του, στα δύσκολα, καθώς ήθελε να απομακρυνθεί απ’ τη δικαιοδοσία της Υψηλής Πύλης και τη σουλτανική σκέπη, και αφ’ ετέρου τους φερόταν χωρίς μπέσα και κατά καιρούς έστελνε στρατεύματα να τους διαλύσει. Σε μια από αυτές τις επιδρομές καταλήφθηκε το Σούλι, το θρυλικό Κιούγκι το 1803 από τον πατριώτη και καλόγερο Σαμουήλ που βλέποντας το αδιέξοδο ανατίναξε το φρούριο, παίρνοντας μαζί του στο θάνατο και αρκετούς Τούρκους του Αλή. Από την άλλη οι Σουλιώτισσες μετά την αστοχία της δράσης των καπεταναίων Μπότσαρη και Τζαβέλα, – οι οποίοι πίστεψαν στον λόγο του Αλή πασά,- ότι δεν θα τους ενοχλούσε, από την ώρα όμως που δεν τηρήθηκε η συμφωνία, και για ν’ αποφύγουν την ατίμωση και τον εξευτελισμό εκ μέρους των διωκτών τους, Τουρκαλβανούς, άλλοι έφυγαν, άλλοι παρέμειναν, και αυτές οι θαρραλέες 60 άφοβες μητέρες κατακρημνίστηκαν μαζί με τα παιδιά τους στα βάραθρα των Κασσωπαίων Ορέων, τραγουδώντας το ‘’Έχετε γεια βρυσούλες λόγγοι βουνά ραχούλες’’ και χορεύοντας τον θρυλικό χορό του Ζαλόγγου, να γράφουν με την αυτοθυσία τους, την δική τους χρυσή σελίδα στην παγκόσμια ιστορία, για ελευθεροφροσύνη, και αξιοπρέπεια. Διαφυγή τους ήταν ο λυτρωτικός θάνατος, από την ατιμωσύνη.
Οι Σουλιώτες που γλίτωσαν, διασκορπίστηκαν στα Επτάνησα, βοηθώντας αργότερα με ηρωισμό τον επαναστατικό αγώνα, όπως έγινε και στην πολιορκία το Μεσολογγίου, όπου μισθοδοτούνταν από το Λόρδο Βύρωνα και αναδείχτηκαν το βασικό στήριγμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων της μαρτυρικής πόλης. Συνέχισαν να δίνουν τον Αγώνα και την ζωή τους όπως ο Μάρκος Μπότσαρης, ο Κίτσος Τζαβέλας με Ελληνική εθνική και χριστιανική συνείδηση. Στην θέση που κατακρημνίστηκαν οι ένδοξες Σουλιώτισσες, στήθηκε πέτρινο μνημείο αναπαριστάνοντας το Χορό του Ζαλόγγου.
Ο Ρήγας Φεραίος για το Σούλι:
Σουλιώτες και Μανιάτες λιοντάρια ξακουστά /Ως πότε στις σπηλιές σας θα κοιμάστε σφαλιστά;