Ο τυχερός επισκέπτης της σύγχρονης Χαλκίδας μπορεί με εύκολο τρόπο να περιηγηθεί στους δρόμους της ευβοϊκής ιστορίας, απολαμβάνοντας ταυτόχρονα τη φυσική μαγεία των τοπίων και των εικόνων, που προσφέρει η πόλη.
Αρχίζοντας το οδοιπορικό της ιστορικής μας αναζήτησης ξεκινάμε από τη βοιωτική πλευρά του Δήμου Χαλκιδέων και συγκεκριμένα από το Κάστρο του Kαράμπαμπα (ονομασία Οθωμανού στρατηγού που θάφτηκε εκεί). Το κάστρο του Καράμπαμπα σχεδιάστηκε από τον Εξωμότη Ενετό Γερόλυμο Γκαλότο για λογαριασμό των Οθωμανών λίγο πριν την έναρξη της πολιορκίας της Πόλης από τους Ενετούς, το 1688.
Το κάστρο διαθέτει τέσσερις προμαχώνες. Ο καθένας από αυτούς είναι εξοπλισμένος με επικλινείς ράμπες για τη μεταφορά των πυροβόλων, που στήνονταν πάνω τους κατά τη διάρκεια της πολιορκίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει αυτός στα δυτικά, καθώς στο εσωτερικό διαμορφώνεται μία κινστέρνα. Μέσα στην περίμετρο των τειχών βρίσκεται η εκκλησία του Προφήτη Ηλία χτισμένη το 1895.
Σήμερα στον Δυτικό προμαχώνα φιλοξενείται μία πολύ ενδιαφέρουσα Αρχαιολογική Έκθεση. Η έκθεση περιλαμβάνει απλά αρχιτεκτονικά μέλη, ανάγλυφα από τον αρχιτεκτονικό διάκοσμο εκκλησιαστικών και κοσμικών κτιρίων, επιγραφές, θυρεούς και ταφικά ανάγλυφα εξαιρετικής τέχνης, από την παλαιοχριστιανική, μεσοβυζαντινή, βενετική και οθωμανική περίοδο. Παρουσιάζεται έτσι η διαχρονική ιστορία της πόλης της Χαλκίδας και δίνονται παράλληλα πληροφορίες για τις κυριότερες εθνότητες που κατοίκησαν στην πόλη και διαμόρφωσαν τον πολυπολιτισμικό της χαρακτήρα.
Έξω από το κάστρο του Καράμπαμπα, με θέα προς την ευβοϊκή ακτή βρίσκεται ο τάφος του λογοτέχνη Γιάννη Σκαρίμπα , του μπάρμπα Γιάννη όπως τον αποκαλούν οι συντοπίτες του. Τον άνθρωπο που με το δικό του προσωπικό ύφος καυτηρίασε όσο κανείς άλλος, αλλά και αγάπησε την κοινωνία αυτής της πόλης. Είναι χαρακτηριστική η απάντησή του στις προσκλήσεις να τα-ξιδέψει μακριά από την πόλη: «Γιατί να φύγω. Εκεί που θα πάω θα σκέφτομαι τη Χαλκίδα, το λιμάνι, τα βαπόρια, τα τρένα και πάλι εδώ θα είμαι».
Κατεβαίνοντας από το κάστρο και για να φτάσουμε στην ευβοϊκή (ή νησιωτική) πλευρά της Χαλκίδας, πρέπει να διασχίσουμε μία από τις πιο ιστορικές γέφυρες της Ευρώπης. Πρόκειται για την παλαιά Γέφυρα του Ευρίπου.
Κοντά στην παλαιά γέφυρα βρίσκεται ένα ιδιαίτερο μνημείο, το κτίριο του Σιδηροδρομικού σταθμού της πόλης. Το κτίριο, πετρόχτιστο στο ισόγειο, με στοιχεία νεοκλασικά στον πρώτο όροφο έχει μία χαρακτηριστική αρχιτεκτονική. Στο κτίριο προσθέτουν διαφορετική υφή, η κεραμοσκεπή με τα διακοσμητικά της στοιχεία και το ρολόι στη μέση του κτιρίου όπως επίσης και οι χαρακτηριστικές σιδεροκολώνες του υπόστεγου, απλές στη βάση τους με ιδιόμορφα στοιχεία στην κορυφή, σχηματίζουν έτσι ένα είδος κιονόκρανου. Ο σταθμός χτίστηκε το 1905.
Περνώντας μέσω της γέφυρας στην ευβοϊκή πλευρά της Χαλκίδας, κατευθυνόμαστε νοτιοανατολικά προκειμένου να εντρυφήσουμε στα μνημεία της Συνοικίας του Κάστρου, όπως ονομαζόταν παλιότερα η περιοχή γύρω από το ναό της Αγίας Παρασκευής. Αυτή ακριβώς η περιοχή ήταν η παλιά πόλη της Χαλκίδας.
Σε μικρή απόσταση από τη γέφυρα (δίπλα στην οδό Κώτσου) επί της όμορφης πλατείας «Πεσόντων Οπλιτών» συναντάμε το Τζαμί του Eμίρ Zαδέ. Πρόκειται για το μοναδικό από τα 4 τζαμιά της Χαλκίδας επί Τουρκοκρατίας, που σώζεται μέχρι σήμερα. Είναι ένα τέμενος σημαντικής ιστορικής αξίας των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας.
Νότια του Οθωμανικού Τεμένους και στην ομώνυμη οδό συναντάμαι την Οικία Παίδων, αρχοντικό το οποίο χρονολογείται από την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Λίγες δεκάδες μέτρα ακόμη νοτιότερα, βρίσκεται ο Ναός της Αγίας Παρασκευής. Πρόκειται για μία μεγάλη τρίκλιτη βασιλική. Η δίρριχτη ξύλινη οροφή πρέπει να ανήκει στη φάση του 13ου αι. και έχει πολλά παράλληλα στη δυτική Ευρώπη, αλλά και ομοιότητες με το ναό της Ίσοβας. Τα κλίτη στεγάζονται με επικλινή στέγη.
Σε άρθρο που υπογράφουν οι ερευνητές Δεληνικόλας και Βέμη, υποστηρίζεται ότι «τα ζευκτά της κεντρικής στέγης με τα φουρούσια… αποτελούν άριστα παραδείγματα βενετικής τέχνης και πρέπει να έχουν μεταφερθεί στην Χαλκίδα από τη Βενετία». Αντίστοιχα φουρούσια του 14ου αι. εντοπίζουν σε κτήρια της Βενετίας, αλλά και στην οικία του Βάιλου της Χαλκίδας, ακριβώς απέναντι από την Αγία Παρασκευή.
Οι διαστάσεις της είναι 40 μ. μήκος, 22 μ. πλάτος και 21 μ. ύψος. Στην παλαιοχριστιανική εποχή πιθανόν ανήκουν οι 10 κίονες με τα αντίστοιχα κιονόκρανα.
Θα πρέπει να τονιστεί στο σημείο αυτό πως ο παλαιοχριστιανικός ναός της Αγίας Παρασκευής μαζί με το Τζαμί, αλλά και την Εβραϊκή Συναγωγή υπενθυμίζουν εμφαντικά το πολυπολιτισμικό παρελθόν της Χαλκίδας, στην οποία για αρκετούς αιώνες συμβίωναν κοινωνίες τριών διαφορετικών θρησκειών.
Το παλαιό κτίσμα που βρίσκεται απέναντι από την είσοδο του ναού της Αγίας Παρασκευής εικάζεται πως είναι η οικία του Ενετού Βάιλου. Βάιλος ήταν ο τίτλος του εκάστοτε Ενετού διοικητή της Χαλκίδας. Τελευταίος βάιλος της Χαλκίδας ήταν ο Πάολο Eρίν-τζο, που βρήκε φρικτό θάνατο από τους Τούρκους κατακτητές της πόλης το 1470.
Πίσω από το ναό της Αγίας Παρασκευής σε σπάραγμα της πάλαι ποτέ επιβλητικής μεσαιωνικής οχύρωσης της Χαλκίδας, στεγάζεται σήμερα το πολύ ενδιαφέρον Λαογραφικό Μουσείο της πόλης.
Επίσης στην περιοχή πίσω από το ναό ήταν και το σπίτι του διεθνούς φήμης Χαλκιδαίου μουσικοσυνθέτη και βιολονίστα Νίκου Σκαλκώτα (1904-1949).
Αφετηρία μας και πάλι η παλαιά ιστορική γέφυρα του Ευρίπου. Από εκεί ακολουθούμε τον υπέροχο παραλιακό δρόμο από τη μια πλευρά και τη θαλάσσια λωρίδα του Ευρίπου από την άλλη. Στη μέση περίπου της διαδρομής δεξιά μας και απέναντι στη θάλασσα μπορούμε να θαυμάσουμε το τριώροφο νεοκλασικό μέγαρο Kότσικα, που κατασκευάστηκε την περίοδο 1904 – 1908 από τον Ποθητό Καμάρα, και στεγάζει σήμερα το Δημαρχείο της Χαλκίδας.
Έξω ακριβώς από το εντυπωσιακό κτήριο του Δημαρχείου, προς την πλευρά της παραλίας, ξεχωρίζει η προτομή του Αριστοτέλη, που στήθηκε προς τιμή του μεγάλου φιλόσοφου, ο οποίος, γεννήθηκε από Χαλκιδαία μητέρα και πέθανε στη Χαλκίδα το 322 π.Χ..
Ανατολικά του Δημαρχείου, σε μικρή απόσταση, επί της οδού Ελευθερίου Βενιζέλου βρίσκεται το κτίριο των Δικαστηρίων. Το Δικαστικό Μέγαρο Χαλκίδος, χτίστηκε σε οικόπεδο που παραχώρησε ο Δήμος Χαλκιδέων, από υλικά των κατεδαφιστέων παλαιών τειχών. Το 1902 δημοπρατήθηκε η μελέτη του έργου και ανατέθηκε στον Ποθητό Καμάρα. Τα εγκαίνιά του έγιναν το 1909. Αποτελεί δωρεά του Α. Συγγρού.
Βορειότερα του Μουσείου, κοντά στην εμπορική καρδιά της πόλης, επί της οδού Mπαλαλαίων, βρίσκεται η Σειρήνα. Πρόκειται για κτίσμα του 18ου αιώνα. Το 1878 χρησιμοποιήθηκε ως δημοτικό ρολόι, το 1900 ως σεισμολογικός σταθμός, ενώ το 1940 τοποθετήθηκε μία από τις σειρήνες για την αεράμυνα της πόλης, Στην τελευταία χρήση οφείλεται και η ονομασία του κτιρίου.
Λίγο πιο πάνω, επί της οδού Τζαβέλα, διατηρείται ένα όμορφο τουρκικό κτήριο, που χρησιμοποιήθηκε ως εξοχική κατοικία του Ομέρ Πασά, για να αγοραστεί μετά την απελευθέρωση της Χαλκίδας (1833) από τον Ευβοέα πρωταγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, Νικόλαο Κριεζώτη. Σήμερα στο κτήριο αυτό στεγάζονται τα ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα Αρχεία της Χαλκίδας με σημαντικά ντοκουμέντα από το πλούσιο ιστορικό παρελθόν της πόλης.
Ας κατηφορίσουμε όμως και πάλι προς τον παραλιακό δρόμο και ας τον διασχίσουμε μέχρι το τέλος του, όπου βρίσκεται η πανέμορφη Πλατεία Μάλλιου. Εκεί βρίσκεται το Σπίτι με τ’ Αγάλματα. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό διώροφο κτίριο, την όψη του οποίου κοσμούν στο ανώτερο τμήμα τέσσερα πήλινα αγάλματα με μορφές δύο γυναικών και δυο ανδρών. Χτίστηκε το 1891 και είχε ιδιοκτήτη το Δημήτριο Μάλλιο. Σήμερα το κτίριο έχει αποκατασταθεί και φιλοξενεί το Λύκειο Ελληνίδων και τα γραφεία της Εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών.
Επί της ίδιας πλατείας λίγα μέτρα βορειότερα, προσαρμοσμένο εντυπωσιακά σε έναν βράχο εκτεθειμένο στη θάλασσα του Ευβοϊκού από τις τρεις πλευρές του, βρίσκεται το Κόκκινο Σπίτι . Κοσμεί το κρηπίδωμα στη βόρεια πλευρά της παραλίας της Χαλκίδας και αποτελεί εμβληματικό κτίριο της πόλης. Πρόκειται για αρχοντικό κτισμένο το 1884 από τον μηχανικό Κων/νο Φλέγκα. Αγοράστηκε από τον έμπορο Βασίλειο Μάλλιο το 1890. Στο κόκκινο σπίτι το 1916 διέμεινε για έξι μήνες ο βασιλιάς Πέτρος της Σερβίας με την ακολουθία του, ενώ στη διάρκεια της Κατοχής στεγάστηκε εδώ η γερμανική διοίκηση. Σήμερα αποτελεί ιδιοκτησία του Δήμου Χαλκιδέων.
Ας απομακρυνθούμε τώρα από το κέντρο της Χαλκίδας και ας μεταφερθούμε με κάποιο μέσο στην περιφερειακή οδό, που παρακάμπτει την πόλη συνδέοντας τη Νότια με τη Βόρεια Εύβοια. Κοντά στον κόμβο της οδού αυτής με τη Χαλκίδα, στην περιοχή του Αγίου Στεφάνου, υπήρχε κάποτε η θρυλική πηγή της Αρέθουσας Νοτιοανατολικά από το γραφικό εκκλησάκι, σώζεται βωμός λαξευτής κλίμακος. Η τοπική παράδοση θέλει να είναι η σκάλα που οδηγούσε στο ανάκτορο της βασίλισσας Αρέθουσας. Στα βορειοδυτικά του μικρού ναού, η αρχαιολογική σκαπάνη έχει εντοπίσει νεκρικό θάλαμο μακεδονικού τύπου, που βρίσκεται στο υπόγειο της οικίας Γεροντίτη και είναι επισκέψιμος.
Λίγο πιο πάνω, στην αρχή του δρόμου προς τη Βόρεια Εύβοια, συναντάμε τις Καμάρες. Πρόκειται για τμήμα υδραγωγείου Οθωμανικών, κάτω από τα οποία περνούν σήμερα τα αυτοκίνητα που διασχίζουν τον περιφερειακό δρόμο της Χαλκίδας, καθώς κατευθύνονται προς τη Βόρεια ή τη Νότια Εύβοια.
Στην οδό Αρεθούσης, δίπλα στο εργοστάσιο Δάριγκ, βρίσκεται το αρχαίο Γυμνάσιο ή Ρωμαϊκή Παλαίστρα. Πρόκειται για ένα σχετικά μεγάλο οικοδόμημα, εμβαδού 222 τ.μ. το οποίο ανακαλύφθηκε το 1900. Αποτελείται από την κύρια αίθουσα και μια εξωτερική αυλή σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά πρότυπα της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Χαλκίδας. Από το αρχικό οικοδόμημα σώζονται σήμερα τα θεμέλιά του και μεγάλα τμήματα των δαπέδων. Η αυλή κοσμείται με ψηφιδωτά δάπεδα.
Στην ίδια περιοχή συναντάμε και δύο μνημεία βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για τα Κτίρια Γεωργιάδη, τα οποία σήμερα ανήκουν στην Περιφερειακή Ενότητα Ευβοίας και το βιομηχανικό Κτίριο Αρέθουσα το οποίο κτίστηκε το 1882 και ανήκε στους αδελφούς Ζάχου από την Κάρυστο. Το 1924 το εργοστάσιο στέγασε ομάδες Ελλήνων προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Κατά τη διάρκεια της κατοχής, οι Ιταλοί μετέτρεψαν το εργοστάσιο σε στάβλο. Αργότερα αγοράστηκε από την «Οινοπνευματοποιεία Πειραιώς» και επαναλειτούργησε. Το εργοστάσιο έκλεισε οριστικά το 1980.
Στην ίδια περιπατητική ενότητα και επί της οδού Βενιζέλου βρίσκεται το Αρχαιολογικό Μουσείο της Πόλης. Κατασκευάστηκε το 1900 σε σχέδια του Αθηναίου αρχιτέκτονα Α. Λυκάκη. Φιλοξενεί στις συλλογές του ευρήματα από διάφορες χρονολογικές περιόδους της αρχαιότητας. Στον προαύλιο χώρο του κτιρίου εκτίθενται ταφικά μνημεία, επιγραφές καθώς και χαρακτηριστικά έργα πλαστικής. Στην είσοδο του προαυλίου υπάρχει ακέφαλη ερμαϊκή στήλη προερχόμενη από το Ενετικό Φρούριο που προφανώς είχε τη μορφή του Διονύσου. Το έργο χρονολογείται στην ύστερη αρχαιότητα. Στη στοά του Μουσείου ανάμεσα στα άλλα εκθέματα μπορεί να θαυμάσει κανείς αγάλματα υπερφυσικού μεγέθους, που χρονολογούνται στην περίοδο της Ρωμαιοκρατίας. Μέσα στις δύο αίθουσες του κτηρίου εκτίθενται ευρήματα της παλαιολιθικής περιόδου, κυρίως από την περιοχή της Ν. Αρτάκης, της νεολιθικής από τη Σκοτεινή Θαρρουνίων και της πρωτοελλαδικής που έχουν βρεθεί στην Μάνικα. H δεύτερη αίθουσα φιλοξενεί ευρήματα της κλασικής και της αρχαίας περιόδου. Μεταξύ αυτών ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας είναι τα δύο κεφάλια Κούρου και Κόρης (6ου αι. π.X.), καθώς και δύο χρυσά στεφάνια των ελληνιστικών χρόνων. Αξιόλογη είναι και η νομισματική συλλογή του Μουσείου, στην οποία περιλαμβάνονται νομίσματα διαφόρων ιστορικών περιόδων από όλη την Εύβοια και από άλλες περιοχές.
